Ջորջ Օրուելի «1984» վեպի և Էրիխ Ֆրոմի «Ազատում պատրանքներից» աշխատության շուրջ

Տիեզերք, երկիր մոլորակ, քաղաքակրթություններ, առանձին խմբերի ներքին շահեր, գերակայությունների շրջապտույտ… Մարդկությունը, իր գոյության ընթացքում, քաղաքակրթության դիմաց պարբերաբար վճարում է անհավասարությամբ: Երևի թե, նեոլիթի ժամանակաշրջանից, կան երեք տիպի մարդկային խմբեր, որոնք հասարակական կառույցում ունեն բարձր, միջին և ցածր դիրքեր: Տարբեր ժամանակահատվածներում նրանք կրել են տարբեր անուններ, ունեցել տարբեր դերեր, տարբերվել քանակապես, բայց հասարակական կառույցը միշտ նույնն է մնացել: Այն վերարտադրվել է նույնիսկ անդիմադրելի և բացառիկ սոցիալական փոփոխություններից հետո: Երեք խմբերի նպատակները անհամատեղելի են. բարձրում գտնվողները ցանկանում են իրենց դիրքը պահպանել, միջինները` նրանց դիրքը զբաղեցնել, իսկ ցածրերը`(եթե, իհարկե, նրանք նպատակ ունեն. գրեթե միշտ չեն կարողանում մտածել իրենց նպատակների մասին, քանի որ բեռնված են անվերջանալի աշխատանքով և չի ստացվում աշխարհն ընկալել իրենց ծանր առօրյայից դուրս) ստեղծել այնպիսի հասարակություն, որտեղ բոլորը պետք է հավասար լինեն: Խմբերի միջև պայքարն անընդհատ վերածնվում է. վաղ թե ուշ բարձրում գտնվողները ստիպված են լինում իրենց դիրքերը զիջել, քանի որ յուրաքանչյուր ուժ ունի իր հակաուժը, և միջինների մի մասը զբաղեցնում է նրանց դիրքը, ստեղծվում է նոր միջին, ուր իրենց դիրքերն են զբաղեցնում նախկին բարձրում գտնվողների կամ բարձրում չհայտնված միջինների ներկայացուցիչները: Միայն ցածրում գտնվողներն են, որ միշտ նույն տեղում են մնում: Կաս¬կածելի կերպով նրանք, ովքեր պայքարում են բարձր դիրքում գտնվելու համար, միշտ խոսում են ազատության, արդարության և եղբայրության մասին: Նրանց ուժ են տալիս մարդկային մեծ զանգվածները, որոնք երբեք ինքնուրույն ոտքի չեն կանգնում, ավելին` նրանք նույնիսկ չեն գիտակցում, որ ճնշված են, մինչև այդ մասին չի խոսվում և չի տրվում հնարավորություն` համեմատել իրենց անցյալը, ներկան ու «խոստումնալից» ապագան, ու նրանք դառնում են ընտրախավ: Իշխանությունը միշտ հանդես է գալիս մարդկային գիտակցությունը վերացնող և այն նորովի, ըստ բարձրում գտնվողների ցանկության, վերստեղծող երևույթի տեսքով: Այստեղ ենք ասում, որ հիմարությունը այնքան անհրաժեշտ է, որքան խելացիությունը և ձեռք է բերվում նույն դժվարությամբ: Իշխանությանը տիրապետողները միշտ խեղա¬թյու¬րում են իրականությունը. նրանք բոլորը նույնն են ասում` կա կյանք և մահ, ես եմ կյանքը, ընտրի՛ր կյանքը… Այն ժամանակ, երբ մարդկանց համար ստեղծ¬վում է պաշտամունքի առարկա, և նրանք սկսում են այն պաշտել, որպես արդար իշխանության մարմնավորում, նրանք օտարանում են իրենք իրենցից ու ազատությունից: Քանի˜-քանի անգամ է մարդկությունն ականատես եղել այն երևույթին, որ քաղաքական գործիչները պատերազմ են սկսում` փառասիրությանը զոհ գնալով, բայց, միևնույն ժամանակ պնդելով, որ առաջնորդվում են հայրենասիրությամբ ու հայրենիքի նկատմամբ պատասխանա-տվությամբ: Հիտլերը կոչ էր անում, որ Գերմանիայում ստեղծելու է ծանր արդյունաբերություն, ազգային սոցիալիզմ, իսկ Ստալինը` սոցիալիզմ` Ռուսաստանում: Ստացվում է` ինչպես ասել է Ջորջ Օրուելը,- «պատերազմը խաղաղություն է, ազատությունը` ստրկություն, իսկ չիմացությունը` ուժ»: Մի բան հաստատ է` իշխանությունը միջոց չէ, այն նպատակ է, քանի որ իր մեջ ամփոփում է մարդկության համար կործանարար նշանակություն ունեցող աշխարհիկ բարիքները:
21-րդ դար… Ամեն ինչ դեռ նույնն է: Հասարակական կառույցն այսօր դրսևորվում է «ինֆորմացիոն հասարակություն» անվամբ, որտեղ բարձր դիրք ունեցողները կոչ են անում ժողովրդավարության, քանի որ ժողովրդավարությունն է այժմյան հասարակության կեցության մարմնավորումը և նրանք են ժողովրդավարությունը` նրանք են կյանքը: Այն, ինչն անվանուն ենք ժողովրդավարություն, իր մեջ ամփոփում է մի շարք գաղափարներ, մասնավորապես ժողովրդի իշխանություն, ազատություն, մարդասի¬րություն, գիտելիքի հասարակություն: Գաղափարները, անշուշտ, գեղեցիկ են, ինչպես դրանք իրականության կոչելու խոստումները, իսկ մինչ այդ,- «ուրվական է թափառում մեր մեջ, բայց միայն քչերն են այն տեսնում: Այն կոմունիզմի կամ ֆաշիզմի հին ուրվականը չէ: Սա նոր ուրվական է` ամբողջությամբ մեխանիզացված հասարակություն, որն իրեն նվիրել է բացառապես նյութական արտադրմանը և սպառմանը և որը կառավարվում է համակարգիչներով: Եվ այս սոցիալական գործընթացում մարդը դառնում է հսկայական մեքենայի մաս, որը լավ ապահովված է հացով և մտացածին պատկերներով, բայց պասիվ է, մահացող ու անզգա… միակողմանիորեն կենտրոնանալով տեխնիկայի և նյութական սպառման վրա` մարդը կորցրել է կապն ինքն իր հետ, կյանքի հետ: Կորցնելով հոգևոր հավատը և դրա հետ կապված մարդասիրական արժեքները` նա կորցրել է խոր հուզական ապրումներ ունենալու կարողությունը… Նրա կողմից ստեղծված մեքենան դարձել է այնքան զորեղ, որ այժմ իրենով է պայմանավորում մարդու մտածողությունը»,- ասել է Էրիխ Ֆրոմը: Տեխնոլոգիական առաջընթացն ամենևին էլ վատ երևույթ չէ, միայն թե այն պարագայում, երբ մարդն է այդ տեխնոլոգիաներով կառավարում, բայց երբ տեխնոլո¬գիաներն են կառա¬վա¬րում մարդուն, մեխանիզացնելով նրա գիտակցությունն ու կեցությունը, կորչում է կյանքի իմաստը, հասարակությունը դառնում է զանգված, դառնում իրեն ստեղծողի` հսկայական մեքենայի կրկնօրինակը: Սրա ապացույցն է այն համընդհանուր կազմակերպ¬ված սոցիալական համակարգը, որտեղ հասարակությունը գործառնում է մեծ մեքենայի նման, իսկ մարդիկ դրա մասնիկներն են: Նրանք իրենց նույնականացնում են մեծ կազմակերպությունների, այլ ոչ` իրենք իրենց հետ: Իսկ սա նշանակում է, որ մարդն ու իր կա¬տա¬րած աշխատանքը հակառակ բևեռներ են. այս պարագայում, որքան շատ է նա աշխատում, այնքան ավելի է օտարվում ինքն իրենից, այնինչ՝ աշխատանքը մարդուն պիտի մոտեցնի ինքն իրեն: Նա նմանվում է Թոֆլերի նկարագրած մարդուն, ում սրտի աշխատանքը փոխարինվում է այն մեքենայի աշխատանքի ռիթմով, որին աշխատեցնում է, և նա, ակամա, դառնում է նույնը, ինչ մեքենան: Նա խնայում է իր ամեն վայրկյանը, որպեսզի եկամուտ ստանա, իսկ եկամուտը ծախսում, սպանելու համար այն նույն ժամանակը, որն այդքան զգուշորեն պահպանում էր: Զարմանալի է` ինչու՞ մարդիկ, ովքեր արտաքուստ հասել են քաղաքակրթության զարգացման գագաթնակետին, չեն կարողանում նկատել իրենց կյանքի իմաստի կորուստը: Նրանք, կարծես թե գտել են ճիշտ և սխալ մտածելու կանոնները. բավարար է իրազեկ լինել զանգվածային լրատվամիջոցների հաղորդած տեղեկություններին, և սխալներ չեն գործի: Ֆրոյդն ասում էր, որ մարդուն հատուկ է ժխտել իր թերությունները. մենք, գրեթե միշտ, գիտենք դրանց մասին, բայց թաքցնում ենք, որովհետև դրանք մեզ ցավ են պատճառում, մենք սուտ չիմացությամբ դառնում ենք ազատ` սուտ ազատ: Այսօր հասարակությունը մտածում է. իսկ ի՞նչ կլինի իր հետ, եթե չլինի համատարած արտա¬դրութ¬յունն ու համատարած սպառումը, որը միայն խորհրդանշական է, ինքնանպատակ: Ի՞նչ կլինի, եթե մարդը վերջ դնի իր գիտակցության դանդաղ մահվանը: Նա այս ժամանակ կպատռի արտաքուստ ժողովրդավար, մարդասիրական ու գիտելիքի հասարակության պատրանք¬նե¬րով ապրող սոցիալական սուբյեկտի դիմակը, բայց… Նիցշեն կա¬սեր` մարդու հիշողությունն ասում է, որ ինքը շատ մեղքեր է գործել, նրա հպարտությունն ասում է, որ նա անմեղ է. հաղթում է հպարտությունը: Մարդը փախչում է կյանքից, կյանքի իմաստից: Այսօր մարդկանց մեծ մասը երջանկությունը հասկանում է որպես ցանկությունը բավարարելու միջոցների առկայություն, նրանք դրանով իսկ դառնում են այդ միջոցների գերին, դրանց միջոցով ստանում աղավաղված ազատություն, որն ամենևին էլ ազատություն չէ,- ստացվում է, որ գերությունն է մեր օրերի ազատությունը: Իսկ այն մարդը, ով ազատ չէ, հիվանդ է, օտար¬ված աշխարհից, նևրոտիկ: Ժամանակակից հասարակությունն ու սոցիալական նևրոզը մեկը մյուսի բնութագրիչն են, իսկ նման հասարակության բարձր դիրքում գտնվողներն ունեն այն իշխանությունը, որի մասին կերազեին նախկին վերնախավերը: Նրանք խոսում են մարդասիրության մասին ու պետական բյուջեի հսկայական մաս ծախսում այնպիսի զենք ստեղծելու համար, որը բնակչության լայն զանգվածների մահն է ամփոփում իր մեջ, նրանք օգտագործում են հասարակության գիտական ներուժը միայն զենք կամ հակազդման գործիքներ ստեղծելու համար,- թեկուզ հակազդող գաղափարներ: Իսկ այդ ժամանակ հասարակության լայն շերտերը շարունակում են հիպնոսանալ վիրտուալ իրականությունից, այնքան լսել «մարդասիրություն», «գիտելիքի հասարակություն», «ազատություն», «դեմոկրատիա» հասկացությունները, որ դրանք ոչինչ այլևս չեն արտահայտում: Նրանք չգիտակցված մոլորության մեջ են, նրանք ժամանակի մեջ են, ուր մարդասիրությունը հակամարդասիրության հոմանիշն է, պատերազմը` խաղաղության. և ի՞նչ է նշանակում «պատերազմ հանուն ժողովրդավարության, ազատության և գիտելիքի հասարակության»: Առայժմ դա նշանակում է գերտերությունների անհերքելի գերակայություն աշխարհում, գերտերությունների, որոնք անընդհատ պատերազմներ են հրահրում, քանի որ պատերազմը անհրաժեշտ է հենց այն նույն պատճառով, որը մեզ հայտնի է դեռևս նեոլիթի ժամանակաշրջանից. այն միակ միջոցն է` վերացնելու քաղաքակրթությունները, որոնք կարող են իրենց դեմ լինել: Հետևանքը` այսօրվա գիտնականը կա՛մ մարդկային վարքը կառավարելու բանալիներն իմացող հոգեբանն ու սոցիոլոգն է, կա՛մ ֆիզիկոսը, քիմիկոսը, մաթեմատիկոսը, ով հաշվարկում է զենքերի արտադրությունը: Գերտերությունների տիրակալները դրանք կուղղեն ոչ թե իրենք իրենց, այլ մարդկության ամբողջ պատմության ընթացքում տուժած անմեղների, տիրելու մոլուցք չդրսևորողների դեմ: Գերտերություններին երբեք էլ ձեռնտու չի եղել և չէ միմ¬յանց վերացնել, քանի որ հենց իրենց միասնական առկայությունն է ապահովում իշխա¬նութ¬յունը, հատկապես մեր օրերում: Եթե նախկինում պատերազմը մի երևույթ էր, որը ծագելու դեպքում միշտ ուներ իր պարտվողը կամ հաղթողը, այսօր այն կարող է անվերջ տևել և այն դարձել է հարաբերական խաղաղություն: Խաղաղությունն ու պատե¬րազմը այսօր իրարից շատ դժվար է տարբերել: Աշխարհը դարձել է մի մեծ թատերաբեմ, որի գլխավոր դերակատարները գերտերություններն են: Սա նկատելի է հասարակության բոլոր ոլորտներում, և ամենացավալին այն է, որ նախընտրելի բացառություն չէ կրթա¬կան ոլորտը: Հասարակական ինտելեկտը վերարտադրվում է այնքան, որքան «կարելի է»: Գիտնականներն այսօր նրա համար են, որ պարզեն, թե ինչպես մի քանի վայրկյանում վերացնել միլիոնավոր մարդկանց: Բայց, ո՞ւր է գիտնականի այն կերպարը, ով բացահայտում է իմացության ուղին, ով ասում է, որ կա ելք, ով յուրաքանչյուր անձի ասում է` դու ուժեղ ես և ամենևին էլ մի հսկա մեքենայի մաս չես: Մի՞թե այսօր այս գիտնականների մահն է իմացությունը, եթե այդպես է, ուրեմն իմացությունն էլ չիմացությունն է, չիմացությունն է ուժը: Էրիխ Ֆրոմն ասում էր` հիմարներն ու հանճարները հասարակության համար միշտ բացառություններ են եղել, բայց զարմանում եմ` ինչ է մտա¬ծում դրանց միջև գտնվող լայն զանգվածը: Կա երկու ելք. նրանք կարող են միանալ հանճարներին ու դառնալ հասարակություն, կամ միանալ հիմարներին ու շարունակել լինել զանգված, այն էլ` հիմար… Իսկ ի˜նչ է` չունե՞նք հանճարներ. այսօր նրանք կարծես հայտնվել են հասարակության ուշադրությունից դուրս, քանի որ հասարակությունը չափազանց տարված է հնարավորինս շատ ինտերնետային կայքեր ստեղծելով, արտադրելով ու վերարտադրելով ինֆորմացիա, ուր եթե կա էլ մի բովանդակություն, ապա հեռու˜, հեռվում` խճճված ինֆորմացիոն մոլախոտային ցանցերում: Մերօրյա մարդը ապրում է սովորույթին համաձայն, բայց ինչո՞ւ, հանուն ինչի՞: Հենց այդ «հանուն ինչի» -ն այսօր մոռացության է մատնված:
Դարերից եկած, հզոր անհատների կողմից գրառված ժողովրդական իմաստուն բանահյուսություն` առասպելներ, միֆեր, էպոսներ, երգեր, հեքիաթներ, ճակա¬տագրական անեծքներ, օրհնանքներ, մարդկային մտածողությունն ամփոփող վաղուց արդեն գիր դարձաձ խոսք: Գրադարան: Գրքեր: Մտքի պահոցներ: Արիստոտել, Նարեկացի, Շեքսպիր, Բայրոն, Կանտ, Դեկարտ, Պուշկին, Դոստոևսկի, Նիցշե, Ֆրոյդ, Թումանյան, Տերյան, Չարենց, Մարքս, Ժան Բոդրիար, Խոսե Օրտեգա-ի-Գասսետ, Վեբեր, Դիլթեյ (կարելի է անվերջ շարունակել): Մարդիկ, ում մտքի մարմնավորումները շարված են դարակներին, որոնց կարելի է հասնել ձեռքի մի անկուշտ շարժումով, բայց` անկուշտ, գնահատող… Մերօրյա մարդը կբացի դրանք, բայց դրանց էջերը դատարկ են նրա համար, դատարկ այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա չի սթափվել զանգվածային անմտածողությունից:
Էրիխ Ֆրոմը գրում է,- «Հույսը եղելության վիճակ է: Այն ճշմարիտ է, երբ կա հավատ, որ դիմացինները կփոխվեն, այն ժամանակ, երբ սեփական անձդ փոխվի: Կայունությունը «ոչ» ասելու կարողությունն է, երբ ամբողջ աշխարհը ցանականում է լսել` «այո»: Սա հատուկ է այն մարդկային տիպին, ով ինքն իր համար է պատասխանատու և սիրում է կյանքը: Մարդ, ով հաղթել է ինքն իրեն, ով չի հպատակվում ամեն մի կուռքի և, հետևաբար, կորցնելու ոչինչ չունի»: Նա ուժեղ է, քանի որ իր նյութական ցանկությունների գերին չէ, իշխանության գերին չէ: Նա կատարելագործում է ինքն իրեն ու այդ կատարելագործման արդյունքում հաղթահարում կյանքի բոլոր խոչընդոտները, նա վեր է դրանցից: Կյանքի յուրաքանչյուր վայրկյանում մենք պատասխաններ ենք տալիս, և պատասխանը ոչ թե նրանում է, թե մենք ինչ ենք մտածում, այլ նրանում, թե ինչ ենք մեզնից ներկայացնում, ինչպես ենք ապրում: Այն, ինչը ճշմարիտ է անձի պարագայում, ինչ-որ առումով ճշմարիտ է նաև հասարակության համար: Հասարակությունը երբեք անշարժ չէ, կախված նրանից, թե ինչ մարդկային կերպար է պարունակում` այն կարող է փոխվել: Եթե սոցիալական աշխարհը չի կատարելագործվում, պար¬տութ¬յուն է ապրում: Մենք մարդ ենք և մարդկային ոչ մի երևույթ մեզ համար խորթ չէ, և ճշմարիտ է Գյոթեի այն կարծիքը, որ չկա որևէ հանցագործություն, որի իրականացումը երևակայել չկարողանա յուրաքանչյուրը: Կյանքի ընթացքում միակ ճշգրիտ կանխա¬տեսումը, որ մարդը կարող է անել, ըստ Ֆրոմի, այն է, որ նա անպայման մահանալու է: Գինը, որը մարդը վճարում է գիտակցության համար, վտանգն է: Վտանգը հատկապես մեծ է, երբ սպառնում է հենց գիտակցությանը: Մարդու խնդիրն է՝ լինել ամբողջի մաս և միևնույն ժամանակ` մնալ ազատ: Գիտության արվեստը հեղափոխական է, քանի որ հարցի տակ է դնում անհատի ճշմարտացիությունը և հասարակական, նույնիսկ ամենալավը թվացող, կարգը: Մարդը ինքն իրեն ճանաչում է ինքն իր մեջ, բայց միևնույն ժամանակ` աշխարհի մեջ, և՝ «Արտաքին աշխարհի ամեն նոր ճանաչողության օբյեկտ մի օրգան է ավելացնում մեր մեջ»,- վկայում է Գյոթեն: Պատասխա¬նատվությունը և պարտավորությունը երկու տարբեր բևեռներ են` ավտորիտար և դեմոկրատական: Պատասխանատու մարդը, որպես ինքնաբավ, ակտիվ ու կազմակերպող` դեմոկրատ է, բայց որպես կուռքերին գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար պարտավորված` ավտորիտար: Այսօր նրան ամեն վայրկյան ուղեկցում են բազմաբնույթ կուռքեր` կա՛մ տեխնոլոգիաները (նաև մեքենան, հեռախոսը, ցածրակարգ սերիալներով, տեսահոլովակներով, գովազդներով լեցուն հեռուստացույցը և այլն), կա՛մ դեմոկրատի տեսքով հանդես եկող քաղաքական գործիչները, կա՛մ ԶԼՄ-ների միջոցով խարիզմատիկ դարձած առաջնորդները և այլն… Առհասարակ, նա կարող է ունենալ ամեն ինչ, բայց լինել` ոչինչ: Նրա թաքնված կենսունակ գիտակցությունն ուղղակի պետք է արթնացնել: Պետք է, որ հասարա¬կութ¬յունն անհատների միջոցով կենսական էներգիա արտադրի և ստեղծի ներքին հավասարակշռություն: Նույնիսկ, եթե պետության ղեկավարներն ազնվագույն մարդիկ լինեն, նրանք ոչնչի չեն հասնի, քանի դեռ նրանց ազնվությունը չի շանունակ¬վում հասարակության մեջ: Իսկ հասարակութ¬յունը մարդու համակարգ է: Մարմնա¬վորված և անմարմին կուռքերը կարող են ուղղված լինել կեցությանը, այլ ոչ թե վտանգ հանդիսանալ, որն ապակայունացնում է մարդու առողջ բանականությունը, դարձնում նրան ոչ մարդկային արա¬րած: Մարդու համակարգը փոխում է իր բովանդա-կությունը` կախված նրանից, թե մարդիկ ինչպես կսովորեն մտածել, ձևակերպել իրենց մտքերը և վիճել… Երիցս անվիճելի է քրիստոնեական պատվիրանը` վարվիր դիմացինիդ հետ այնպես, ինչպես կուզես վարվեն քեզ հետ,- ուստի, մա՛րդ, եթե ցանկանում ես ունենալ ժողովրդավար իշխանություն, եղի՛ր ժողովրդա¬վար, ազատվի՛ր մեր օրերում նորովի հանդես եկող ավտորիտարիզմի աշխարհից: Մի՞թե կարծում ես, որ իշխանությունը մի օր հետամուտ կլինի ստեղծել իրական ժողովրդավար հասարակություն: Այս դեպքում այն կդադարի իշխանութ¬յուն լինե¬լուց, այն կդառնա սոցիալական իշխանությանը դիմակայող անհատների ամբողջութ¬յուն, որոնք կա՛մ հաշվետու կլինեն ժողովրդին, կա՛մ էլ գոյություն չեն ունենա: Մարդկությունն առայժմ չի տեսել նման իշխանություն և կտեսնի՞ արդյոք: Կտեսնի այն ժամանակ, երբ կյանքը սիրող անհատները` լսեն պատմության իմաստուն ձայնը` վերածնեն անգնահատելի մտքի պահոցները: Այդ պահոցների միջոցով միայն ամեն մարդ կդառնա մարդասիրություն, ժողովրադավարություն, գիտելիքի հասարակություն կառուցող աղյուս: Իշխանութ¬յան համար պայքարը, իրականում, մեզ համար սովորական երևույթ է, բայց, սոցիալական և քաղաքական իշխանությունների միջև հաշվետու պայքարն է միայն, որ դառնում է իդեալական պետության հիմք: Միշտ էլ կան մտքի զարգացման և գիտելիքի ձեռք բերման բարենպաստ պայմաններ: Միշտ էլ կարելի է ստեղծել հաղորդակցում, որը հնա¬րա¬վորություն է տալիս մտածել ու ստեղծագործել, և դրանք ստեղծելը ոչ թե իշխանության առաքելությունն է, այլ յուրաքանչյուրիս: Զարգացնել ու լայնացնել հնարավորությունների շրջանակները, զարգաց¬նել գոյությանը իմաստ ու նպատակ հաղորդելու ունակությունը` սա է այն, ինչ պահանջվում է մար¬դուց: Գիտակցության ճգնաժամն արտահայտվում է գիտության ճգնաժամով: Ճանաչողությունն է, որ մարդուն օժտում է խորհրդավոր ձգողականությամբ: Մարդը ոչ միայն պատմութ¬յան արդյունք է, այլ նաև պատմության արարիչ, իսկ արարման բանալիները մտքի պահոց¬ների անընդհատ ու նորովի վերածնման մեջ են: Սա ստեղծագործական գործընթաց է, որը վերականգնում է մարդուն` մարդկության համար, տիեզերքի հետ շփվելու համար: Ֆրոյդը դիտարկում է. «Ո՛չ, գիտությունը պատրանք չէ, բայց պատրանք կլիներ ենթադրել, որ այն, ինչ մեզ կարող է տալ գիտությունը, կարելի է գտնել մեկ այլ տեղ,- ուստի, գործի դնենք մտքի պահոցները. Ջորջ Օրուելի»1984» վեպը և Էրիխ Ֆրոմի «Ազատումն պատրանքներից» աշխատությունը դարձան այն մտքի պահոցները, որոնք վերածնվեցին իմ գիտակցության մեջ, դարձան այս բառերը գրելու ամուր հիմք, միախառնվեցին հասարա¬կա-կան մտքի այլ պահոցների ժառանգությանը ու ստիպեցին զգալ, որ կարող եմ ինչ- որ բան անել: Երբ առաջանում է իմացության պահանջմունքը, այն դառնում է գլխավորը, այն վերած¬վում է մոլուցքի, պատում ներաշխարհդ ու ստիպում դառնալ աշխարհ` աշխարհի մեջ:
Իշխանությունն ու իշխանատենչությունը մարդկային գիտակցության նվաճումներն են: Ըստ Մարքսի, պատրանքներից հրաժարումը` հրաժարումն է այն պայմաններից, որոնց անհրաժեշտ են պատրանքները. օրինակ` քաղաքական պայքարը: Յուրաքանչյուր մարդ ամբողջ մարդկության ներկայացուցիչն է: Ունե՞ն արդյոք մարդիկ ընդհանուր մարդկային բնույթ, ընդհանուր հոգեբանական տիրույթ,- Ժողովրդավարությունը, մարդասիրությունը, գիտելիքի հասարակությունը, ազատությունը հենց նման տիրույթ ունեցող հասարակության մասն են: Նման ընդհանուր հեգեբանական տիրույթ ունեն այն մարդիկ, ում ստեղծած հասարակության մեջ մարդկային վիճակը բոլոր մարդկանց համար նույնն է: Մենք փնտրում ենք գոյատևման միջոցներ.- միջոցը մեկն է` ազնվություն ոչ միայն մեր ես-ի նկատմամբ, այլ հասարա¬կության. այնքան ժանակ, քանի դեռ անդունդ կա մարդու և հասարա¬կա¬կան շահի միջև, մարդը ստիպված է դիմակայել մի անդիմադրելի ուժի, մինչդեռ, նա պիտի ասի` ես հասարա¬կությունն եմ, ես իշխանութ¬յունն եմ, և ինչպիսին որ ես եմ, այնպիսին էլ իշխանությունն է: Մարդը չի կարող իրեն ազատ համարել, մինչև չդառնա ինքն իր կառուցողը, ինքն իր ստեղծողը: Նա կարող է լինել ազնիվ ու ազատ միայն այն ժամանակ, երբ ինքն իր գոյությամբ պարտական կլինի միայն ինքն իրեն: Գործողությունն անսպա¬սե¬լիորեն հաջողությամբ է հանգուցալուծվում, երբ ուղղված է հենց իրեն, այլ ոչ թե որևէ այլ շահի: Մարդը կարդում է կարդալու համար, սովորում է, քանի որ դրա ներքին պահանջն ունի, և գիտական երկխո¬սութ¬յունը հասարակության անդամների միջև նրա առօրյայի անբաժանելի մասն է կազմում: Սա է իրական գիտելիքի հասարակությունը: Ամեն ինչ կախված է ուժերից, որոնցով առաջնորդվում է մարդը: Մարդու բնավորությունն իր ճակատագիրն է, այնպես, ինչպես մարդկային բնավորությունների միասնությունը` հասարակության: Եթե հաշվի առ¬նենք բոլոր տարբերությունները մարդկանց միջև, ապա կասենք, որ մարդիկ իրարից շատ տարբեր են, բայց, այնուամենայինիվ, կա մի հավաքական կերպար, որը դառնում է հասա¬¬րա¬կա¬կան կերպար: Մեր փրկությունը այն հասարակական կերպն է, որը զերծ է հոգեպա¬թո¬լոգիայից, սոցիոպաթոլոգիայից: Իրականությունը գիտակցելու համար անհրա¬¬ժեշտ է ընդա¬մենը մեկ վայրկյան, դա այն վայրկայնն է, երբ մարդը ցանկանա այն գիտակցել: Մարդն ուղղակի պիտի գիտակցի մեղքի իր բաժինը: Լաո Ցզին ասում էր` բառերը, որոնք միանգամայն ճշմարիտ են, միշտ պարադոքսալ են թվում: Լինել աշխարհում, նշանակում է հոգ տանել քո ու քո միջա¬վայրի մասին: Աշխարհը բացահայտել այնպիսին, ինչպիսին այն կա,- ո’չ թե այնպիսին, ինչպիսին ցանկանում ես այն տեսնել: Գիտության պատմությունը մոլորության պատ¬մութ¬յուն է, բայց գիտակցված ու իմաստով լեցուն մոլորության:
Դարձի՛ր այդ մոլորության մասը, դարձի՛ր մտքի պահոցների վերածննդի մասը, գործի՛ր ձեռքի այն անկուշտ շարժումով, որը դարակից կվերցնի առողջ միտքն ու բանականությունը: Կարևորը ոչ թե այն է, որ գիտելիքը ճշմարտության վերջին և անփոխա¬րինելի մարմնավորումն է, այլ այն, որ դա մարդուն տանում է ճանաչողության, ուղեկցում է հետագա բացահայտումների, որոնք փոխում են նրան, զարգացնում և լուսավորում: Յուրա¬քանչյուր նոր բացահայտում արկած է, իսկ արկածախնդիրներին անհրաժեշտ է ինքնավստահություն, կենսական ուժ: Արկածը նրանց հա¬մար է, ովքեր կյանքը չեն տեսնում որպես ցավի ու լարվածության պայքար, այլ պայքար ճշմարտության խեղաթյուրման դեմ: Եթե ճշմարիտ է ցավը, ուրեմն պետք է ցավալ, եթե ճշմարիտ է տառապանքը` տառապել: Ճմարտությանը հասնելու կարո¬ղութ¬¬յունը մարդուն անհրաժեշտ լարվածութ¬յուն է պատճառում, որի շնորհիվ նա հաղ¬թում է ինքն իրեն: Աշխարհի գիտնականները` սկսած հույն փիլիսոփաներից, քարոզում են առողջ բանականություն, պատրանք¬նե¬րի կործանում, իրականության լիարժեք ընկալում: Բայց գիտության ներկայացու¬ցիչները մեզանում մեղադրվում են ռոմանտիզմի ու սենտիմենտալության մեջ: Մարդը չի հասկանում իր ներուժն ու իր առաքելությունը աշխար¬հում, իսկ քանի դեռ դա այդպես է, գիտնականի ճակատագիրն է` մտքի հզորության կոչ անել, միտք, որը ոչ միայն կպարփակվի մտքի պահոցներում` գրքերում, այլ կդառնա իրակա¬նութ¬յան ստեղծման հիմնաքար, և միայն այդ ժամանակ դրանք կվերածնվեն: Մտքի մարդիկ կարծես թե դարերով նույնն են ասում, բայց պարադոքսն այն է, որ նրանց ասածը երբեք իրականություն չի դառնում, քանի որ ոչ թե սենտիմենտալ ու ռոմանտիկ է, այլ չափազանց բարդ: Մարդու հավերժական արատն է` պահանջել դիմացինից այն, ինչը սեփական ուժերով չի կարողանում ստեղծել, այնինչ պետք է ստեղծել ընդամենը մեկ բան` իմաստ: Միայն այս ժամանակ Մոցարտի ու Բեթհովենի ելևէջային պատմութ¬յունները կտիրեն ժամանակակից հասարակական զանգվածին և զանգվածի մարդուն` վերածելով նրան անհատականության ու հասարակության: Եվ կստեղծվի անհատների հասարակություն, որն իր գոյությունն է իմաստավորում, իսկ իշխանության կրողները հարմարվում են այդ իմաստին, դառնում ժողո¬վր¬դին հաշվետու. Արդյո՞ք նրանք չէ, որ պիտի վախենան հզոր քաղաքացուց, այլ ոչ թե քաղաքացին վախ ապրի նրանց անիրականանալի խոստումների անքննելիության առաջ:
Այն, ինչ ասում եմ, ճշմարիտ է, ընդունելի, բայց, այ՛ո, անիրական… Իսկ քանի դեռ չի դարձել իրական, պիտի ասվի ու ասվի:
«Հավատում եմ, որ մարդն ունակ է զարգացման, բայց համոզված չեմ, որ նա կհասնի իր նպատակին».- թող որ այս հարցում Էրիխ Ֆրոմի կասկածը տեղի տա,- կամ, եթե մարդն ամբողջությամբ էլ չհասնի, ապա առնվազն ունենա ոչ այլ ինչ, քան ինքնազարգացման նպատակ: Այս դեպքում նա արդե՛ն հաղթող է, ինչպես հաղթող է այն հասարակությունը, որտեղ նա ապրում է:

ՍՈՆԱ ԲԱԼԱՍԱՆՅԱՆ, սոցիոլոգ

Նարցիս 3, 2008